TÜRKİYE DE AKARSU&BARAJ (devamı)

3.4. İÇANADOLU BÖLGESİ’NDEKİ AKARSULAR

3.4.1. PORSUK ÇAYI

Sakarya Irmağı’ nın en uzun kolu olan akarsuyun uzunluğu 448 km.’ dir. Kütahya’ da Dumlupınar’ ın güneyinde Ahır Dağı’ nın yamaçlarından doğan Bayatçık Deresi, Altıntaş ovasında Kızıltaş Suyu ile birleşerek Porsuk adını alır. Kuzeye doğru akan Porsuk Çayı Kütahya Ovası’ nın doğusundan geçtikten sonra, kuzeydoğuya dönerek Eskişehir’ e girer, Eskişehir doğu-batı doğrultusunda akışını sürdüren Porsuk, Ankara il sınırını geçtikten hemen sonra Sakarya Irmağı’ na dökülür. En önemli kolu Felent Çayı olan Porsuk üzerinde aynı adı taşıyan iki baraj kuruludur.

3.4.2. DELİCE IRMAĞI

Kızılırmak’ ın kolu olup uzunluğu 426 km.’ dir. Yukarı Kızılırmak bölümünde Akdağ’ ın batı eteklerinden doğan derelerin birleşmesi ile Boğazlıyan Suyu adı altında ortaya çıkar. Şefaatlı İlçesi yakınında Kanak Çayı’ nı, Fazıl Çelikli yöresinde Bozok (Yozgat) Çayı’ nı, Kılıçözü, İnandık, Acısı derelerini alır. Kuzeye yöneldikten sonra Budaközü Çayı’ nı alır. Kızılımak’ a karışır. Az engebeli yerlerden, geniş bir vadi tabanına akar. Yaz sonunda suları iyice azalır.

3.5. KARADENİZ BÖLGESİ’ NDE Kİ AKARSULAR

3.5.1. KIZILIRMAK

Adını akarsu yatağının tabanında bulunan, 3. zaman ortalarında çökelmiş Kırmızı renkteki kumlu-killi tortudan alır. Sivas’ ın Zara ilçesinin doğusundaki Kızıl ve Dumanlı Dağları’ ndan kaynaklanır. Batıya doğru akarak İmranlı ve Zara önünden geçer. Hafik yönünde güneybatıya yönelir. Sivas’ ın 2 km. güneyinde soldan Tecer Suyu’ nu, sağdan Kanlıırmak’ ı alır. Daha sonra güneybatıya doğru akışını sürdüren Kızılırmak, Kaseri’ nin 30 km. güneyinden geçer ve soldan Karasu’ yu alır. Avanos önünde en güney noktasına varan ırmak, doğrultu değiştirir; önce batıya, Gülşehir önünde de kuzeye yönelir. Kırşehir’ in 17 km. güneyinden geçip kuzeye doğru akar. Bu bölgedeki darboğazlarda ırmak üzerinde iki büyük baraj kuruludur: Hirfanlı ve Kesikköprü barajlarından sonra güney-kuzey doğrultusunda Kalecik önlerinde kuzeydoğuya akar. Çankırı’ nın güneydoğusunda, soldan Acısu ile, sağdan en uzun kolu olan Delice ırmakla bileşir. Kuzey Anadolu dağları arasından geçip Tosya Ovası’ ndan gelen Devrek Çayı’ nı aldıktan sonra set bir kıvrımla kuzeydoğuya döner ve Gökırmak’ la birleşir. Hemen sonra keskin bir dirsekle önce güneydoğu, sonra kuzeydoğu doğrultusunda bir yaya çizen ırmak ormanlık dar boğazlardan geçer. Bafra önünde büyük bir delta ovası oluşturur ve tek bir kol halinde Bafra Burnu’ ndan Karadeniz’ e dökülür. Akışı oldukça düzensiz olan ve havza alanı 78 180 km2’, uzunluğu 1335 km.’ yi bulan Kızılırmak’ ın suları yazın alçalarak Ağustos’ ta en düşük düzeye iner. Şubat ayından sonra sürekli yükselen su düzeyi Nisan ayında en yüksek noktasına ulaşır.

3.5.2. YEŞİLIRMAK

Sivas’ ta Kösedağ’ ın 2801 m. Yükseltili batı yamaçlarından kaynaklanan Tozanlı (Yeşilırmak), Tokat Dağları’ ndan doğan Çekerek ve Gümüşhane’ den doğan Kelkit Irmağı’ nın birleşmesi ile oluşur. Havzası 36114 km2’ dir. Tozanlı Çayı, Sivas ve Tokat illerinde aktıktan sonra, bir süre Tokat-Amasya il sınırını çizer. Önce Çekerek sonra Kelkit Irmağı ile birleşir. Samsun topraklarına girmeden önce Canik Dağları’ nda küçük ovalar ve darboğazların yer aldığı ormanlık bir bölgeden geçer. Buradan sonra Çarşamba Ovası’ na ulaşır ve Samsun il sınırları içinde kuzeye doğru akarak geniş bir delta oluşturur. Irmak, Çarşamba ilçesini ikiye bölerek ovanın kuzeydoğu ucundaki Civa Burnu’ ndan Karadeniz’ e dökülür. Irmağın kıyıda oluşturduğu alüvyon deltasının alanı yaklaşık 1000km2’ dir. Yeşilırmak havzası kuzeyde Karadeniz ve Çoruh, güneyde Fırat ve Kızılırmak, batıda Kzılırmak havzaları ile çevriliridir. Düzensiz akış, zaman zaman taşkınlara ve tarım alanlarının zarar görmesine yol açar. Havzada genellikle tütün ve şekerpancarı tarımı yapılır. Orta Yeşilırmak havzasında 3 büyük vadi vardır. Bu vadiler Karadeniz’ e doğru gidildikçe genişler ve Yeşilırmak Platosu’ nun oluşturur. Platonun doğu ve güneyi yüksek dağlarla çevrilidir. Yeşilırmak’ ın uzunluğu 519 km.’ dir.

3.5.3. SAKARYA IRMAĞI

Afyonkarahisar’ ın kuzeydoğusunda Emirdağ ve Beydağların eteklerinde küçük dereler ve Sakaryabaşı pınarı denen gür akışlı kaynak bölgesinden doğar. Önce kuzeye doğru akarak İç Anadolu Bölgesi’ ne girdikten sonra asıl vadisine iner ve doğuya doğru ilerlemeye başlar. Arayit Dağı’ nı güney ve doğudan çevreleyerek kuzeye döner. Bu akış yönünde sol taraftan en uzun kolu Porsuk, sağ taraftan Ankara ve Kırmir çaylarını alan Sakarya, Sündiken Dağları’ nı doğu ve kuzeyden çevreleyerek batıya döner. Batıya dönme yerinde kurulan Sarıyar Baraj’ ı, gerisinde 48 km2’lik bir yapay göl oluştururken göl alanının az ilerisinde daha küçük ölçekli Gökçekaya baraj gölü başlar. Bilecik yakınlarında kuzeye döner. Bu yönde sağdan Göynük, soldan Göksu’ yu alıp Geyve Boğazı’ na girer. Buradan Adapazarı ovasına açılan ırmak, Sapanca Gölü’ nün fazla suyunu da alarak Karadenize’ e dökülür. Özellikle ilkbaharda çok bol su taşıyan Sakarya ırmağının 58 000 km2’ lik bir su toplama alanı 824 km.’ lik uzunluğu vardır.

3.5.4. ÇORUH IRMAĞI

Mescit dağ kütlesinin batı yamaçlarından doğup, önce güneybatı yönünde akar. Bayburt yakınlarında kuzeye doğru yönelir. Hart Ovası’ nda Pulur Suyu’ nu aldıktan sonra, birden doğuya döner; Çoruh dağları arasında daralıp genişleyen oluk biçimindeki vadiden akarak kuzeydoğuya yönelir. Oltu Çayı’ nın Tortum Suyu’ nu, Artvin yakınlarında Berta-Şavşat Suyu’ nu aldıktan sonra kuzeybatıya döner ve Muratlı yakınlarında Gürcistan’ a geçer. Kimi kesimler ulaşıma elverişli ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 450 km. dolayındadır.

3.6. DOĞU ANADOLU BÖLGESİ’ NDEKİ AKARSULAR

3.6.1. ARAS IRMAĞI

Bingöl Dağı’ ndan doğar. Erzurum-Kars yaylasının güneydoğusundan geçerek, doğuya yönelir. Soldan aldığı Arpaçayı ile sınır çizerek Hazar denizi’ ne dökülür. Aras’ ın suyu ilkbaharda en yüksek seviyesine ulaşır, yaz sonunda alçalır. Erzurum’ un güneyindeki Karagöl, Nalbant, Palandöken, Yıldırım, Sakaltutan gibi dağlardan aldığı kollarla büyüyen Aras, Iğdır Ovası’ nda Abaran, Zengi, Zengimar, Vadi, Nahcivan, Karasu gii çay ve ırmaklarla beslenir. Aras Irmağı’ nın Türkiye toprakları içinde uzunluğu 548 km. bütün uzunluğu ise 1059 km.’ dir.

3.6.2. KARASU

Murat Suyu ile birlikte Fırat’ ı oluşturan ırmağın uzunluğu 160 km.’ dir. Erzurum Ovası’ nın kuzeydoğusundaki Dumlu Dağı’ ndan doğar, batıya doğru akarak Gürcü Boğazı’ ndan geçip Erzurum Ovası’ na iner. Ovanın batısında Serçene Deresi’ ni aldıktan sonra Aşkale Boğazı’ ndan Erzincan İl sınırına girer. Önce güneye sonra güneybatıya yönelerek Tercan düzlüklerini aşar. Tercan ilçesinin güneybatısında Tuzla Suyu’ nu alır. Ardından batıya doğru akışını sürdürerek, Erzincan’ı baştan başa kat eder. Munzur Dağları’ nın kuzeybatısından set bir dirsekle güneye döner. Keban’ ın 12 km. kuzeyinde Murat Suyu ile birleşerek Fırat’ ı oluşturur.

3.6.3. MURAT SUYU

Karasu ile birlikte Fırat Irmağı’ nın oluşturan akarsu 722 km’ dir. Van Gölü’ nün kuzeyinde Aladağ’ dan doğar. Bingöl Dağları’ ndan inen Hınıs Suyu’ nun Nemrut Dağları’ ndan inen Karasu’ yun, Bingöl il topraklarında Gönük Çayı’ nın, Elazığ topraklarında Harinket Suyu ve Munzur-Peri sularını aldıktan sonra Keban Baraj Gölü’ ne dökülür.

3.6.4. BOTAN ÇAYI (ULUÇAY)

Hakkari’ nin kuzeyindeki dağlık kesimlerden kaynaklanır. Siirt’ in güneybatısında Bitlis Çayı ile birleşir. Bu kesimlerde Buhtan Çayı ile de bilinen Botan Çayı güneye doğru yönelip Til yakınlarında Dicle Irmağı’ na karışır. Uzunluğu 268 km.’ dir.



3.7. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ’ NDEKİ AKARSULAR

3.7.1. FIRAT

Anadolu’ da doğup, Suriye’ nin doğu bölgelerinden ve Irak’ tan geçip Elkurna’ da Dicle ile birleşerek Şattülarap adı ile Basra körfezine dökülür. Tüm uzunluğu 2780 km., Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 1263 km.’ dir. Fırat, Karasu ve Murat suyunun birleşmesi ile oluşur. Karasu Erzurum’ un kuzeydoğusunda yer alan Dumlu Dağı’ ından doğar. Erzurum ve Erzincan ovalarından, Munzur’ un kuzeyindeki darboğazlardan geçerek Elazığ il sınırları içine irer. Murat Suyu Van Gölü’ nün kuzeyindeki Aladağ’ ın kuzey eteklerinde doğar. Karaköse’ den geçtikten sonra Elazığ topraklarına girer. Bu iki ırmak Keban ilçesinin kuzeyinde 675 km2’ lik Keban Baraj Gölü’ ne döküldükten sonra Fırat’ ı oluştururlar. Fırat önce güney, sonra güneybatı yönünde akar. Malatya Ovası’ nın doğu kenarından geçerken Kuruçay ve Takmaçay’ ını alır. Malatya, Elazığ sınırını izleyerek Gerger önlerinde Adıyaman’ a girer. Kahda Suyu ve Göksu’ u aldıktan sonra güneye yönelir. Carablus demiryolu köprüsü altından geçerek, Suriye’ ye girer. Burada ve Irak’ ta yarı çöl topraklarda akar, suları oldukça azalmış olarak Basra Körfezi’ ne dökülür. Fırat’ ın suları kışın yağışların etkisi ile yükselerek zaman zaman taşkınlara yol açar. Ekim ayına doğru oldukça azalır.

3.7.2. DİCLE IRMAĞI

Anadolu topraklarında doğup Diyarbakır ve U_Irak’ tan geçtikten sonra Fırat Irmağı ile birleşip Şattülarap adı altında Basra Körfezi’ ne dökülür. Tüm uzunluğu 1900 km. olan Dicle’ inin 523 km.’ lik bölümü Türkiye sınırları içindedir. Elazığ’ ın güneydoğusunda Gölcük Gölü’ nden (Hazar Gölü) doğar. Maden Dağları’ nı derin bir yarma vadiye geçtiği kesimlerde adı Maden Çayı’ dır. Maden kasabasını geçtikten sonra güneye yönelerek Diyarbakır yakınında bir dirsek oluşturarak doğuya döner. Bu kesimde Anbar Çayı, Kuruçay, Hazro Çayı’ nı, Raman dağı yakınlarında Batman Suyu’ nu alarak doğuya doğru akışını sürdürür. Siirt’ in güneybatısında en uzun kolu Botan Çayı’nı alarak güneye döner. Cizre kasabası önünden Habur Suyu kavşağına dek 40 km. boyunca Türkiye-Suriye sınırını çizerek Irak topraklarına girer. Aşağı Musul’ da Hakkari bölgesinden gelen büyük ve küçük Zap sularını alır. Basra’ nın 64 km. yukarısında El-Kurna’ da Fırat’ la birleşip Basra Körfezi’ ne dökülür. Dicle’ nin suları yağışın az olduğu yaz sonlarında azalır. Irmağın yukarı çığırında, dağlarda bulunan karların erimesiyle Nisan-Mayıs aylarında suları çoğalır. Bağdat yakınlarında ortalama debisi 1240 m3/s dir, bu kesimde kurak ve yağışlı mevsimler arasında büyük debi farkları görülür. Debisi ya sonunda 337 m3/s iken ilk baharda 3000 m3/s’ yi aşar.